برنامه جامع عجولانه مسقف‌سازی

نقدی بر پوشش صحن گوهرشاد حرم امام رضا (ع)

یانون‌دیزاین - یحیی نوریان (کارشناسی ارشد معماری؛ دانشگاه تربیت مدرس)

———-

معماری ظرفیت آن را دارد که با زمان و در پس نیازهای جدید توسعه پیدا کند. اصلا بناهایی که در تاریخ منجمد می‌شوند تنها به کار موزه‌ها و میراث فرهنگی می‌آیند. ما در ایران و در بخش بزرگی از جهان که تاریخی اسلامی را دیده است توفیق آن را داریم که با نوع خاصی از معماری زنده در طول سده‌ها روبه‌رو باشیم. مثلا در شرق آسیا، جایی که بناهای عمومی و بزرگ تا خرده‌بناهای شخصی نظیر خانه‌ها جمله با چوب و مصالح سبک ساخته می‌شدند کافی بود تفکر شرقی گذرایی وجود داشته باشد -که داشت و دارد!- تا به این ترتیب کم‌تر معماری توان ماندن بیش از یک سده را نداشته باشد؛ حجم عظیمی از تجربه‌های معماری مشرق زمین به همین جهت فرصت ماندن و با مردمان زمانه ما گفت‌گو کردن را پیدا نکرده‌اند. اما در بلاد اسلامی و به خصوص در ایران ما در کنار تجربه‌ی ساخت‌های مستحکم، یک فرهنگ مهم برآمده از اصول اسلامی نیز داشته‌ایم که فرصت زندگی سده‌ها را برای گونه‌ی خاصی از بناهای معماری فراهم کرده است. مساجد!

مساجد اسلامی به دلیل قواعد فقهی خاص اسلامی، در کنار جای‌گاه فرهنگی-مردمیِ خاصی که زنده‌گی آن‌ها را تضمین می‌کرده‌اند، خیلی اجازه دخل و تصرف و تخریب را بعد از برپایی به ما نمی‌دادند. طبعا چنین قدرت بزرگ فقهی و فرهنگی، حتی در زمان تخریب‌های طبیعی و دخل و تصرف‌های سیاسی مقاومت از خود نشان می‌دهد. کم نیستند در معماری اسلامی مساجدی که حتی پس از زلزله و تخریب صد در صد بنا، باز هم از نو ساخته می‌شوند. چرا که اساسا مسجد مادامی که زمین هست و زمان هست مسجد است.... بگذریم از کج‌رفتاری سیاسی و عدم تدبیر در سه چهار دهه اخیر که این را هم دست‌خوش کرده است...

عکس های این مجموعه که توسط یونس خانی گرفته شدند به بهترین وجه ممکن حماسه دردآور این صنعت گران بزرگ رو نمایش دادن؛ صنعت گرانی که چرخ صنعت و اقتصاد مملکت بر محور پتک هاشون ر چرخشه و به معنای واقعی کلمه جهادگران عرصه جهاد اقتصادی و پیشروان اقتصاد مقاومتی هستند, ولی در مقابل هیکل بادکرده فلان قهرمان ورزشی و مدال ها و جوایز رنگارنگ ش نادیده گرفته می شن.....

بد نیست دردواره خبرگزاری مهر بر حاشیه این عکس ها رو هم مرور کنیم:

" کارگران معدن زغال سنگ طبس در عمق 300 متری زمین و در دو شیفت کاری 6 ساعته در روز کار می کنند ،این کارگران با قرارداد پیمانکاری، ماهیانه 400 هزار تومان که حداقل حقوق تامین اجتماعی است، را دریافت می کنند. کار کردن در معادن زغال سنگ به دلیل خطر ریزش معدن و وجود انواع گازها کشنده و گرد زغال و خاک معلق در فضای معدن خطرات بسیار زیادی را برای سلامتی کارگران در پی دارد. "

* این پست پیش‌تر در سال ۹۱ منتشر شده بود؛ به مناسبت حادثه‌ی تلخ معدن گل‌ستان بد ندیدم که یک بار دیگر تصاویر معدن خانی را با هم مرور کنیم.

«خط تولیدِ یکی از قدیمی‌ترین کارخانه‌های تولید چینی در لهستان برای ساعاتی خراب شد و اثر دست کارگران آن بر روی چند ظرف غذاخوری در حال تولید بر جای مانده است...»

این مقدمه‌‌ای‌ست بر معرفی یک پروژه‌ی هنری با عنوان «اثر انسان» که با هدف تاکید بر پشت‌پرده‌های انسانی تولیدهای انبوه صنعتی اجرا شده است. معرفی بالا که توسط طراح ارائه شده، کنایه‌ای‌ست به نادیده انگاشتن «انسان» در تولید یک محصول، حضوری که گاهی بسیار پررنگ است اما دیده نمی‌شود. طراحان برای اجرای این پروژه به یکی از کارگاه‌های کوچک تولید ظروف چینی در لهستان رفته‌اند، در منطقه‌ای که مردم آن حدود سه قرن به تولید این محصول اشتغال داشته‌اند. آن‌ها طی فرآیند تولید و به کمک مایع آبی‌رنگ کبالت، اثر انگشت کارگران را با الگویی اتفاقی بر روی ظروف حک کرده‌اند که اثر آن‌ها بعد از حرارت دادن در کوره نمایان شده است.

این مجموعه با برخورداری از زبان کنایی و معنادار خود بیننده را تحت تاثیر قرار می‌دهد. طراحان از خلئی که در تولیدات ماشینی وجود دارد و در تولیدات دست‌ساز هم‌راه با عدم‌قطعیت‌ گذشته وجود نداشت بهره برده‌اند. آن‌ها این خلأ و این نیاز به عدم قطعیت را کاریکاتورگونه و با طعنه به ما یادآور می‌شوند، و همین طنز تلخ مجموعه‌ی «اثر انسان» است که آن را اثرگذار می‌کند.

آندریا پونتی طراح مطرح ایتالیایی که چند سالی‌ست در هونگ‌کونگ زندگی می‌کند، مجموعه‌ای از صندلی‌های فلزی را با عنوان «سایه‌ی پنجره‌ها» طراحی کرده است. پونتی با نگاهی انتزاعی و شاعرانه، فرم‌ها و شکل‌های ساخت‌مان‌های بزرگ و مهم هونگ‌کنگ را در صندلی‌های میله‌ای‌اش به کار گرفته و هر کدام از آن‌ها را به نحوی به یک قاب پنجره‌گون متصل کرده است. در تصاویری که از نمای قاب‌ها گرفته شده ایده‌ی اولیه‌ی پونتی به خوبی مشخص است. او سایه‌ی پشت پنجره‌ها را استعاره‌ای از فعالیت و روح درون بنا می‌داند که با حرکت کردن درون بنا و دیده شدن از بیرون، هویت ساخت‌مان را نمایان می‌کنند. پونتی با این دو ایده،‌ مجموعه‌ای از ۹ صندلی را که بازنمای هویت بناهای مهم هنگ‌کنک‌اند طراحی کرده است، روی‌کردی که در طراحی مبل‌مان تازه و خلاقانه به نظر می‌رسد.

مبل‌ «رشته‌های سرخ» با طراحی هیون گی کیم، برگرفته از یک فرآیند طبیعی در بدن انسان یعنی گردش خون است. طراح که علاقه‌مند به جنبه‌ی زیبایی‌شناسی خون و پمپاژ آن در بدن بوده است با به کار گرفتن تعداد زیادی سرم‌ خونی و اتصال آن‌ها با انبوهی از شلنگ‌ها در پی ایجاد تجربه‌ای محسوس از گردش خون در بدن بوده است. مُبل آناتومویک هیون در وهله‌ی اول به عضله‌ای می‌ماند که با منبسط و منقبض شدن، خون در رگ‌های‌ش به جریان افتاده و موجب ادامه‌ی حیات‌ش می‌شود. با نشستن روی این مبل عجیب، رنگ موجود در سرم‌ها از سویی به سوی دیگر رفته و شما با کم‌ترین واسطه تجربه‌ای ملموس و عینی از اتفاقات داخل بدن‌تان خواهید داشت!

اگرچه ظاهر این مبل‌های سرخ ممکن است کمی منزجرکننده به نظر بیاید اما ایده‌ی اصلی آن می‌تواند الهام‌بخش هرگونه طراحی با موضوع خون نیز باشد.

مجموعه مبل‌مان Animaze با هدف درگیر کردن کودکان با وسایل کاربردی منزل طراحی شده‌اند. این مبل‌های خلاقانه و دوست‌داشتنی در عین کاربرد به عنوان میز و نشیمن،‌ نقش حیوانات ناشناخته‌ای را بازی می‌کنند که می‌توانند هم‌بازی بچه‌ها و شریک تخیل آن‌ها نیز باشند. این مجموعه مدولار است که کار جمع کردن‌ آن‌ها را راحت‌تر می‌کند، علاوه بر این‌که به واسطه‌ی تنوع چینش می‌توانند عناصر دکوری خوبی هم به حساب بیایند. این مبل-عروسک‌ها به واسطه‌ی ابعاد خاصی که دارند شرایط را برای سواری گرفتن بچه‌ها آماده کرده‌اند، اگرچه بزرگ‌ترها نیز قطعا از آن بی‌نصیب نخواهند ماند :).

بعضی چیزها شاید غیرمنطقی به نظر برسد اما ما آدم‌ها دوست‌شان داریم. مثلا صدای تق و تق ماشین‌های تحریر قدیمی را دوست داریم و اگر دقت کنید همین الان هم در بسیاری از فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی، صدای تایپ با ماشین تحریر و بردن نشان‌گر آن به سرِ خط به عنوان تیتراژ ابتدایی انتخاب می‌شود.

اگرچه ماشین‌های تحریر مکانیکی در زمان خود تنها راه حل ممکن بوده‌اند، اما الان که صفحه کلیدهای ما همه دیجیتالی و حتی گاهی بی‌سیم هستند، بازگشت دوباره به دوران فرآیندهای مکانیکی و صدای ممتد تق و تق احتمالا دیوانه‌گی به نظر برسد. با این وجود گروه Lofree این راه را برگزیده و طرحی امر‌روزین و مینی‌مال را از ماشین‌های تحریر سنتی ارائه داده است، ماشینی که دکمه‌های گرد برجسته داشته و با فشار دادن آن‌ها همان صدای خاطره‌انگیز به گوش خواهد رسید.

تجسم سنگین مفاهیم، در هنرهای نه چندان ظریف محقق می‌شود. مثلا در معماری یا در مجسمه‌سازی ما با تجسم چگالی از مفاهیم و معانی روبه‌رو هستیم. هرچند هم که معماری از تجسم و تعریف و روایت فاصله بگیرد باز هم آخر سر خود راوی یک مفهوم یا تاریخ یا اراده است. در میان انواع تجسم‌های چگال معمارانه، گاهی موضوعاتی لطیف یا رقیق محل چالش دو چندان هستند. مثلا تا پیش از جاگرفتن شیشه در معماری، شفافیت و بیان آن به سختی از طریق معماری محقق می‌شد؛‌ هرچند در جهان سنت از همین تلاش هم نمونه‌هایی عالی وجود دارد. حالا با آمدن شیشه نفس شفافیت، بدون هیچ جهت‌گیری خاصی -که صدالبته چندان هم مورد علاقه و مورد توجه نیست- دیگر به راحتی به دست آمده است و حالا تلاش برای ارائه‌های پیچیده‌تر در جریان است.

ساخت‌مان موزه آتش در جنوب فنلاند توسط مشاورین معماری OVO طراحی شده است که نمایی تماما مسی دارد. طراحان با فرم‌پردازی جالب توجه و سیال بنا در کناره گذر خیابان اصلی و در کشیده‌گی معنادار بنا، و نیز با انتخاب هوش‌مندانه ورقه‌های مسی با ریتم خاص به عنوان پوشش نهایی بنا، نوعی تجسم چگال اما موفق را از آتش لطیف و زبانه‌کش ارائه داده‌اند؛ همان آتش لطیفی که تجسم کوبنده‌ای را نیز این روزها از خود در تهران بزرگ نشان داد!

آتش‌نشانی شغلی پرمخاطره است. نه پرمخاطره‌تر از خیلی شغل‌های دیگر اما به هر صورت با آتش سروکار دارد که به هنگامه‌اش در بی‌پروایی کم نمی‌گذارد. آتش‌نشان‌ها اگرچه نه به اندازه مرزبان‌ها و مجاهدهای خط مقدم جبهه‌ها، اما بیش‌تر از بسیاری از صنوف دیگر، با جان‌بازی و ایثار سروکار دارند و از این منظر یک وقت‌هایی نظیر همین حادثه پلاسکوی تهران، سخت جامعه را مدیون خود می‌کنند. 

زندگی آتش‌نشان‌ها مانند هر مجاهد کارآزموده دیگری، مجموعه‌ای از آمادگی‌ها و تمرین‌ها و انتخاب‌هاست که وقت خطر ما کم‌تر این زندگی دیدنی را می‌بینیم و می‌فهمیم. چان دیک ، عکاس چینی، با انتخاب یک نمای شورانگیز از ایست‌گاه آتش‌نشانی چای‌وان در هنگ‌کنگ، زندگی روزانه آتش‌نشان‌های در حال تمرین را به صورت تابلویی هنری و در فریم‌های گوناگون ثبت کرده است... خط قرمزی که روی بوم زندگی به تصویر درآمده چان دیک خودنمایی می‌کند، هرچند شلنگ آتش‌نشانی باشد، اما استعاره‌ای قوی برای این روزهای تهران است.

این روزها که آتش در تهران فاجعه آفریده است و آتش‌نشان‌ها با رشادت‌شان قهرمان‌های ما شده‌اند، بد نیست نگاهی هم به نیمه پر لیوان بیاندازیم. آتش با تمام این قدرت خراب‌کاری و ترسناکی‌ش، شگفتی عجیبی‌ست. زیبایی آتش معمولا از فاصله دور درک می‌شود چرا که نزدیک شدن به این سوژه اساسا مخاطرات خود را دارد. برای همین است که ما چندان از زیبایی‌های نزدیک آتش مطلع نیستیم!

هنرمند سوئیسی، فابیان اوفنر، با عکاسی نزدیک از الکل در حال شعله‌ور شدن و گاهی انفجار زیبایی‌هایی فراتر از تصور را به چشم ما آورده است. این روزها که آتش داغ به دل ما گذاشته، دیدن این زیبایی‌ها شاید خالی از لطف نباشد...