ضرورت یا فرصت!؟

نقد معماری حرم امام خمینی (ره)

یانون‌دیزاین - یحیی نوریان (کارشناسی ارشد معماری؛ دانشگاه تربیت مدرس)

———-

ساختمان جدید حرم امام خمینی (ره) ۱۴ خرداد با حضور مردم افتتاح شد. از انتشار اولین تصاویر رسانه‌ای از کالبد حرم تا ورود مردم به حرم یک هفته‌ای انتقادات و گفت‌گوهای رسانه‌ای متفاوتی پیرامون این ساخت و ساز جدید ایراد شده بود که هیچ کدام مسؤولان مربوطه را مجاب نکرد. دست آخر مسؤول مستقیم قضیه با حضور در بخش گزارش خبری شبکه دو با دفاع کامل از تصمیمات و معماری حرم آن را معماری ایرانی-اسلامی درخور امام و انقلاب دانست که به هیچ وجه صفات مسرفانه زیبنده آن نیست و حتی در نسبت با معماری آن، به شهادت متخصصان هزینه‌هایی نصف هزینه عرف را در پی داشته است. و این یعنی صرفه‌جویی زاهدانه در ساخت حرم امام!

معماری ایرانی اسلامی!

این کلمات چماقی بود که مسئولان امر تقریبا هر منتقدی را با آن شتم و از صحنه بیرون کردند. فارغ از این که کمتر منتقدی انتقاد خود را معطوف به این ادعا کرده بود و انتقادات بر روی حرکت مسرفانه و تجملاتی حرم امام در ساخت و ساز آن تاکید داشتند. اگرچه مسئولان امر به شیوه‌های مرسوم بدون توجه به این انتقادات در فرافکنی‌های خود حتی تمام مجموعه شهرآفتاب و سازمان‌های خدماتی تاسیس شده را موضوع بحث منتقدین جلوه دادند و منتقدین را به مخالفت با خدمت‌گزاری به مردم و احترام به امام متهم کردند اما از آن‌جا که عمده توجه مخالفین و منتقدین به معماری بخش آرام‌گاه امام و تجمل آن بود و در جواب نیز مسئولین با ادعای ایرانی اسلامی -این ادعای همیشه‌گی مستعمل این روزها- دهان منتقدین را بستند، در این یادداشت سعی داریم بررسی کنیم که این صفت‌ها و ادعاها تا چه میزان با واقعیت معماری حرم امام خمینی (ره) تطبیق دارد!؟

پس طبعا این یادداشت یک یادداشت فنی و نه سیاسی‌ست که تنها به گوشه‌ای از مسائل فنی می‌پردازد و نه حتی همه نقد فنی ممکن بر این بنا، و اگر کسی مایل است از منظری فرهنگی- دینی و یا سیاسی‌تر به مساله نگاه کند کافی‌ست مجموعه انتقادات این روزها را مرور کند و یا در اشاره قدرت‌مند رهبری در سخن‌رانی روز ۱۴ خرداد دقت کند.

متاسفانه بنای مرقد امام خمینی (ره) ساخته شد. بنایی پرکار با معماری التقاطی سراسر مزورانه‌ای که تنها برای اثبات قدرت و مکنت مالی عده‌ای خاص مناسب است. طرح بنا گویا از اتود اولیه دکتر محمد تهرانی( و یا توسط پروزیر مویدعهد) شروع شده است که به فرمایش تا به این جا رسیده است. اسف‌ناک آن‌که مسئول سازنده جرات می‌کند و در برنامه زنده تلویزیونی از اصالت ایرانی-اسلامی!، از سادگی!، از عظمت الاهی! و از مشاوره طراحان برجسته! و حتی‌تر از هزینه‌های -به نسبت بنا- اندک! آن صحبت می‌کند. 

بنای قبلی مرقد امام که به صورت پیش‌ساخته و در فاصله زمانی اندک بنا شده بود الگویی کامل از معماری اسلامی انقلاب ما بود. معماری‌ که نه ارزش خود را در تکرار پرخرج فرم‌های سنتی که در سودمندی و کارایی و البته زیبایی بومی جست‌جو می‌کرد. خلوص و سادگی آن بنا اصلا مترادف شخصیت امام بود. اما بنای جدید در عین این که به مسیر صدبار تجربه شده بناهای التقاطی و بی‌هویت مذهبی حکومت‌های ثروت‌مند مذهبی تاریخ رفته است از منظر منطقی و فرم‌پردازی و زیبایی نیز یک ناقص‌الخلقه نامحترم است و به واسطه قدرت فرم‌های بدعت‌شده‌اش کم‌تر نسبتی حتی با معماری تاریخ‌گرای اسلامی دارد و بیش‌تر تنه به کاخ‌های مسرفانه اعراب خلیج می‌زند.... و صد اسف که این هیکل ناجور مسرفانه باید بر قبر امام خوبی‌ها باشد. نقطه عطف توجیهات سخیف، فرم خیمه‌های ناجور بنا است که گفته خواهد شد به نشانه خیمه عبادت ساده موسای نبی(ع) ساخته شده است که از حصیر خرما بود و موسی زیرسایه‌بان کوتاه آن به نماز مشغول بود.

هنر معماری این‌جاست که قدرت خود را پیدا می‌کند. معماری پوستر گرافیک یا فیلم سینمایی نیست که بشود سانسورش‌ کرد یا بعد از اندی از منظر چشم‌ها کنار برود. معماری عصاره تمدن‌ها و بستر تجسم یافتن ارزش‌های یک تمدن است و ما متاسفانه عنان این تجسم ارزش‌های‌مان را به دست بد کسانی داده‌ایم.