ضرورت یا فرصت!؟

نقد معماری حرم امام خمینی (ره)

یانون‌دیزاین - یحیی نوریان (کارشناسی ارشد معماری؛ دانشگاه تربیت مدرس)

———-

ساختمان جدید حرم امام خمینی (ره) ۱۴ خرداد با حضور مردم افتتاح شد. از انتشار اولین تصاویر رسانه‌ای از کالبد حرم تا ورود مردم به حرم یک هفته‌ای انتقادات و گفت‌گوهای رسانه‌ای متفاوتی پیرامون این ساخت و ساز جدید ایراد شده بود که هیچ کدام مسؤولان مربوطه را مجاب نکرد. دست آخر مسؤول مستقیم قضیه با حضور در بخش گزارش خبری شبکه دو با دفاع کامل از تصمیمات و معماری حرم آن را معماری ایرانی-اسلامی درخور امام و انقلاب دانست که به هیچ وجه صفات مسرفانه زیبنده آن نیست و حتی در نسبت با معماری آن، به شهادت متخصصان هزینه‌هایی نصف هزینه عرف را در پی داشته است. و این یعنی صرفه‌جویی زاهدانه در ساخت حرم امام!

معماری ایرانی اسلامی!

این کلمات چماقی بود که مسئولان امر تقریبا هر منتقدی را با آن شتم و از صحنه بیرون کردند. فارغ از این که کمتر منتقدی انتقاد خود را معطوف به این ادعا کرده بود و انتقادات بر روی حرکت مسرفانه و تجملاتی حرم امام در ساخت و ساز آن تاکید داشتند. اگرچه مسئولان امر به شیوه‌های مرسوم بدون توجه به این انتقادات در فرافکنی‌های خود حتی تمام مجموعه شهرآفتاب و سازمان‌های خدماتی تاسیس شده را موضوع بحث منتقدین جلوه دادند و منتقدین را به مخالفت با خدمت‌گزاری به مردم و احترام به امام متهم کردند اما از آن‌جا که عمده توجه مخالفین و منتقدین به معماری بخش آرام‌گاه امام و تجمل آن بود و در جواب نیز مسئولین با ادعای ایرانی اسلامی -این ادعای همیشه‌گی مستعمل این روزها- دهان منتقدین را بستند، در این یادداشت سعی داریم بررسی کنیم که این صفت‌ها و ادعاها تا چه میزان با واقعیت معماری حرم امام خمینی (ره) تطبیق دارد!؟

پس طبعا این یادداشت یک یادداشت فنی و نه سیاسی‌ست که تنها به گوشه‌ای از مسائل فنی می‌پردازد و نه حتی همه نقد فنی ممکن بر این بنا، و اگر کسی مایل است از منظری فرهنگی- دینی و یا سیاسی‌تر به مساله نگاه کند کافی‌ست مجموعه انتقادات این روزها را مرور کند و یا در اشاره قدرت‌مند رهبری در سخن‌رانی روز ۱۴ خرداد دقت کند.

متاسفانه بنای مرقد امام خمینی (ره) ساخته شد. بنایی پرکار با معماری التقاطی سراسر مزورانه‌ای که تنها برای اثبات قدرت و مکنت مالی عده‌ای خاص مناسب است. طرح بنا گویا از اتود اولیه دکتر محمد تهرانی( و یا توسط پروزیر مویدعهد) شروع شده است که به فرمایش تا به این جا رسیده است. اسف‌ناک آن‌که مسئول سازنده جرات می‌کند و در برنامه زنده تلویزیونی از اصالت ایرانی-اسلامی!، از سادگی!، از عظمت الاهی! و از مشاوره طراحان برجسته! و حتی‌تر از هزینه‌های -به نسبت بنا- اندک! آن صحبت می‌کند. 

بنای قبلی مرقد امام که به صورت پیش‌ساخته و در فاصله زمانی اندک بنا شده بود الگویی کامل از معماری اسلامی انقلاب ما بود. معماری‌ که نه ارزش خود را در تکرار پرخرج فرم‌های سنتی که در سودمندی و کارایی و البته زیبایی بومی جست‌جو می‌کرد. خلوص و سادگی آن بنا اصلا مترادف شخصیت امام بود. اما بنای جدید در عین این که به مسیر صدبار تجربه شده بناهای التقاطی و بی‌هویت مذهبی حکومت‌های ثروت‌مند مذهبی تاریخ رفته است از منظر منطقی و فرم‌پردازی و زیبایی نیز یک ناقص‌الخلقه نامحترم است و به واسطه قدرت فرم‌های بدعت‌شده‌اش کم‌تر نسبتی حتی با معماری تاریخ‌گرای اسلامی دارد و بیش‌تر تنه به کاخ‌های مسرفانه اعراب خلیج می‌زند.... و صد اسف که این هیکل ناجور مسرفانه باید بر قبر امام خوبی‌ها باشد. نقطه عطف توجیهات سخیف، فرم خیمه‌های ناجور بنا است که گفته خواهد شد به نشانه خیمه عبادت ساده موسای نبی(ع) ساخته شده است که از حصیر خرما بود و موسی زیرسایه‌بان کوتاه آن به نماز مشغول بود.

هنر معماری این‌جاست که قدرت خود را پیدا می‌کند. معماری پوستر گرافیک یا فیلم سینمایی نیست که بشود سانسورش‌ کرد یا بعد از اندی از منظر چشم‌ها کنار برود. معماری عصاره تمدن‌ها و بستر تجسم یافتن ارزش‌های یک تمدن است و ما متاسفانه عنان این تجسم ارزش‌های‌مان را به دست بد کسانی داده‌ایم.

بناهای معماری شاید به‌ترین بازمانده‌‌های تاریخ بشری هستند و به‌ترین عبرت‌ها. معمولا در مواجه با بناهای تاریخ کهن و خرابه‌های آن‌ها ضمن تحلیل شکوه برخی از آن‌ها به این فکر می‌کنیم که چه بسیار عظمت‌هایی که حالا در دل خاک مانده‌اند و معطل و خالی از سکنه و خرابه شده‌اند... یعنی فکر می‌کنیم که دنیا به هیچ چیز وفا نمی‌کند و چه زود می‌گذرد و .. از این دست. اما کم‌تر حواس‌مان هست که این تقدیر محتوم خودمان نیز هست.

یادم هست در همین دوران نزدیک دانش‌جویی‌مان بناهایی خاص از دوران اخیر را تجلیل می‌کردیم و آن‌ها را آیکون‌های دوست‌داشتنی معماری معاصر جها می‌دانستیم. اما هنوز هیچ تاریخی بر آن‌ها نگذشته حالا باید از تخریب و از کار افتادگی‌ آن‌ها حرف بزنیم. انگار دوران اساطیر نیز کوتاه شده است. هیچ فکر می‌کردید همین خانه آبشار فرانک‌لویدرایت، پدر معماری مدرن آنگولاساکسن را که یکی از مهم‌ترین آیکون‌های معماری مدرن است و اتفاقا بین دانش‌جویان معماری نیز از احترام و اعتبار خاصی برخوردار است، در کم‌تر از ۸۰ سال از عمر آن، به صورت تخریب شده و از کار افتاده ببینید؟ در این پست ۷ بنای مشهور از معماران مشهور دوران معاصر را با هم می‌بینیم که اخیرا به دلایل فنی و افتصادی و ... خلاصه جبر زمانه یا در حال تخریب هستند یا اشکالات متعدد فنی پیدا کرده‌اند و یا متروکه و تخریب شده‌اند. خوب است دقت کنیم که برخی از این آثار ساخته‌های همین دو سه سال اخیر در دنیا هستند که در زمان بازگشایی خیلی هم صدا کردند اما حالا در کم‌تر از دو سه سال در حال تخریب جزئی و کلی و ضرردهی هستند.

از زمان انقلاب صنعتی و جنبش هنر و صنعت در اروپا، هر روز تاثیرات فنون و صنایع ساختمانی بر معماری بیش‌تر و بیش‌تر شد به طوری که پس از گذشت یک قرن نیاز بود تا دوباره جای‌گاه معماری در نسبت با هنر و هنرهای زیبا بازتعریف شود. آخر می‌دانید کمی قبل در جهان باستان و دوران میانه اگر از هنر تجسمی حرف می‌زدند مشخصا منظور معماری، مجسمه‌سازی و نقاشی بود اما تاثیرات صنعت بر معماری آرام آرام آن را به شدت صنعت‌زده و فن‌آورانه کرد و طبیعتا از هنرهای زیبا -با آن مفهومی که در ذهن می‌سازد- فاصله گرفت.

بازتعریفی که عصر مدرن بر معماری و نسبت آن با هنر انجام داد سعی داشت تا معماری را در نقش هنری جامع و دربردارنده‌ی سایر هنرهای معاصر دوباره احیا کند اما سرعت پیش‌رفت ابزار و فنون سازه به قدری سریع بود که امروزه جریان مهندس-معمارها حرف اول را در جهان معماری -حداقل در سطح معماری‌های کلان و بزرگ‌مقیاس- می‌زنند! این یعنی معماری دیگر نتوانست به عنوان یک هنر زیبا -با تمام وجوه شاعرانه و زیبایی‌پرستانه‌ش- پذیرفته شود. تجربه شخص من از دانش‌گاه هنر تهران و سایر دانش‌کده‌های هنر ایران هم چنین بود که معماری از سوی خیلی از دانش‌جویان سایر رشته‌های هنری، یک هنر محسوب نمی‌شد و یا لااقل آن‌طور که نقاشی هنر بود معماری هنر نبود......

تلاش برای اثبات و یا کشف وجوه زیبایی‌شناسانه معماری تلاشی بسیار مرسوم و شناخته شده است. حتی باید گفت که شاخهی عکاسی‌ معماری اساسا برای همین کشف و آشکارسازی زیبایی‌شناسانه مورد توجه قرارمی‌گیرد. در این پست عکاسی‌های سیاه‌و‌سفید جوئل جین‌چیلر عکاس مفتون معماری را خواهیم دید. کسی که در کشف وجوه زیبایی‌شناسانه بناهای مدرن به شدت تبحر و تجربه دارد.

این پوسترها مربوط به تبلیغ توریسم در روسیه توسط یک موزه ایالتی معروفه که داره سعی می‌کنه مخاطب رو تحریک کنه به درک داستان کامل تاریخ روسیه و یادمان‌ها و نمادهای تمدنی اون بیاد. دیدن این مجموعه پوسترهای جالب و با اجرای خوب و البته شعار صریح‌شون بهانه‌ایه که بنویسم :

واقعا درکی که نگاه توریستی در پس مواجه با رویه‌ و ظواهر تمدنی هر کشور اون هم در زمان محدود و در گسترده محدود پیدا می‌کنه درک بسیار بسیار ناقص و غیرقابل اعتنا و اعتمادیه. آدمی برای فهم درست مسائل ناگزیره که داستان کامل و سناریوی پشت پرده مشاهدات‌ش رو کشف کنه وگرنه به وادی ساده‌لوحی مفرط گرفتار می شه.... چیزی که توریسم تقریبا بر پایه اون بنا شده. 

و با این تبلیغات فریبنده چیزی عوض نخواهد شد...

اوریگامی که یکی از هنرهای سنتی شرق آسیا و به خصوص ژاپنه در سال‌های اخیر و دوران معاصر به طور جدی مورد توجه معماران و طراحان صنعتی قرارگرفته و بسیاری بناهای معماری و بسته‌بندی‌های محصولات با اقتباس از منطق اوریگامی طراحی شدند. 

در این پست ۱۵ بنای دیدنی که نقطه تلاقی این هنر و معماری هستند رو با هم می بینیم که در بعضی از اون‌ها اوریگامی در سطح نماسازی و ظاهر و در برخی دیگه حتی به عنوان منطقی سازه‌ای حضور دارند.

در این ویدئو اینفوگرافی جالب با ضرب‌آهنگی حساب شده از A تا حرف Z معماران مشهور دوران معاصر و مطرح ترین بنای اون‌ها که جنبه‌ای آیکونیک هم در تاریخ معماری مدرن پیدا کرده به همراه اطلاعاتی در مورد شخص معمار و بنای مورد نظر نظیر ملیت معمار و محل ساخت بنا معرفی می‌شه. 

طراحان با اضافه کردن حرکاتی جذاب و مرتبط با سرگذشت هر بنا به آیکون طراحی شده برای اون، یک دور کامل تاریخ معماری مدرن و معاصر مغرب زمین رو مرور می‌کنن؛ کاری که ما در حدود دو ماه و اندی‌ه در لابه‌لای ورقه‌های کتاب ارزش‌مند لئوناردو بنه‌ولو با نام تاریخ معماری مدرن در جلسات سری جدید حلقه‌های هنر انجام می‌دیم.

به نظر می رسه که زمان مواجهه‌ی رو در رو با ایده ی ساخت این بنا ها فرا رسیده .

توی این مجموعه سعی شده نشون بده که آرم هر بنا چقدر به سر منشاء ایده ی اون بنا باید نزدیک باشه و بدون استفاده از اجزاء پرطمطراق ساخت اون معماری، می‌تونه ذهن مخاطب رو به اون مکان ارجاع بده.

عکاسی معماری یکی از شاخه‌های مطرح عکاسی هنری به شمار میاد؛ بناهای معماری هرچند هم گاهی بی روح به نظر بیان در زوایایی خاص و تحت تابش نورهایی خاص و در ساعاتی خاص از شبانه روز ممکنه خیلی رویایی جلوه کنن  و این کار عکاس معماریه که این زوایای خاص و این سایه روشن‌های خاص و این ساعت های ویژه رو کشف کنه و اون جلوه‌ی فریبای بنای معماری رو در لحظه ای ثبت کنه....

 کلاژ عبارته از چسباندن تکه تکه هایی از کاغذ و مقوا و پارچه و هر متریال دیگه که درکنار هم ترکیبی هنرمندانه رو ایجاد کنن. در کلاژ قرار بر استفاده از ظرفیت های بافت و رنگ خود متریال هاست و طراح کم‌تر چیزی رو به صورت نقاشی به کار اضافه می کنه.

مجموعه زیر یک نوع کلاژ با استفاده از برش‌هایی از یک تصویر معماریه که نوعی تخریب و فروپاشی در بنای موجود در تصویر رو بازنمایی کرده.
ایده کار و نحوه اجراش خوب و دیدنی بود.