برنامه جامع عجولانه مسقف‌سازی

نقدی بر پوشش صحن گوهرشاد حرم امام رضا (ع)

یانون‌دیزاین - یحیی نوریان (کارشناسی ارشد معماری؛ دانشگاه تربیت مدرس)

———-

معماری ظرفیت آن را دارد که با زمان و در پس نیازهای جدید توسعه پیدا کند. اصلا بناهایی که در تاریخ منجمد می‌شوند تنها به کار موزه‌ها و میراث فرهنگی می‌آیند. ما در ایران و در بخش بزرگی از جهان که تاریخی اسلامی را دیده است توفیق آن را داریم که با نوع خاصی از معماری زنده در طول سده‌ها روبه‌رو باشیم. مثلا در شرق آسیا، جایی که بناهای عمومی و بزرگ تا خرده‌بناهای شخصی نظیر خانه‌ها جمله با چوب و مصالح سبک ساخته می‌شدند کافی بود تفکر شرقی گذرایی وجود داشته باشد -که داشت و دارد!- تا به این ترتیب کم‌تر معماری توان ماندن بیش از یک سده را نداشته باشد؛ حجم عظیمی از تجربه‌های معماری مشرق زمین به همین جهت فرصت ماندن و با مردمان زمانه ما گفت‌گو کردن را پیدا نکرده‌اند. اما در بلاد اسلامی و به خصوص در ایران ما در کنار تجربه‌ی ساخت‌های مستحکم، یک فرهنگ مهم برآمده از اصول اسلامی نیز داشته‌ایم که فرصت زندگی سده‌ها را برای گونه‌ی خاصی از بناهای معماری فراهم کرده است. مساجد!

مساجد اسلامی به دلیل قواعد فقهی خاص اسلامی، در کنار جای‌گاه فرهنگی-مردمیِ خاصی که زنده‌گی آن‌ها را تضمین می‌کرده‌اند، خیلی اجازه دخل و تصرف و تخریب را بعد از برپایی به ما نمی‌دادند. طبعا چنین قدرت بزرگ فقهی و فرهنگی، حتی در زمان تخریب‌های طبیعی و دخل و تصرف‌های سیاسی مقاومت از خود نشان می‌دهد. کم نیستند در معماری اسلامی مساجدی که حتی پس از زلزله و تخریب صد در صد بنا، باز هم از نو ساخته می‌شوند. چرا که اساسا مسجد مادامی که زمین هست و زمان هست مسجد است.... بگذریم از کج‌رفتاری سیاسی و عدم تدبیر در سه چهار دهه اخیر که این را هم دست‌خوش کرده است...

پائولا پی وی یک کوشک متعلق به دوران رنسانس ایتالیا را برای اجرای اینستالیشن خود انتخاب کرده است. او نردبام رنگارنگ بادی خود را در مرکز این بنا که آسمانه‌ای باز و روشن دارد قرار داده و آن را به یک بدنه‌ی ساخت‌مان تکیه داده است. نردبام بیست متری پی وی که از کف تا سقف مجموعه را طی می‌کند بیش‌تر به یک تمسخر بی‌صدا شبیه است. حجم بادکنکی، سبک و توخالی او با رنگ‌هایی بی نظم و کودکانه در میانه‌ی یک فضای شق و رق با عمر چند صد ساله، کاری عادی و از سر احترام نیست. استفاده‌ی او از جسمی آشنا و قدیمی مانند نردبام نیز می‌تواند برداشت‌های گوناگونی را به ذهن مخاطبان‌ش بیاورد.

اسم عجیبی که طراحان این خانه به روی‌ش گذاشته‌اند تنها به خاطر سقف‌های چندرنگی است که برای آن در نظر گرفته‌اند. خانه‌ای ویلایی در ایتالیا که مشخصه‌ی طراحانه‌اش، شیروانی‌هایی‌ست که خدمت به تصاویر هوایی و تشخیص منطقه در تصاویر ماه‌واره‌ای گوگل می‌کند! 

هرچند که فکر کردن به ابعاد گوناگون یک طرح و مدنظر داشتن زوایای گوناگون آن را غنی‌تر خواهد کرد، اما به واقع اهمیت دید هوایی و تصاویر از بالا چه‌قدر است؟! هستند نمونه‌هایی در تاریخ ساخت و ساز و معماری که کارکرد اصلی‌شان، تنها دید از هواپیما به آن بوده است. طرح‌هایی که شاید به خاطر اهمیت دادن زیاد به طراحی پلان و عادت به دیدن از بالا در معمارها به وجود می‌آیند. خانه‌ها و حتی جزیره‌هایی! که گاهی تنها برای پز دادن ساخته می‌شوند تا حل مساله‌ای واقعی.

نابغهﻯ شهر من ﻣﻰگفت،

هر وقت در مسئلهﺍی درﻣﻰمانم، کاسهﻯ سرم را برﻣﻰدارم و به خانهﻯ او ﻣﻰروم. خانهﺍش سقف ندارد؛ نه که سقف نداشته باشد، سقف ش آسمان است. کاسهﻯ سرم را رو به آسمان ﻣﻰگیرم. و تعظیم ﻣﻰکنم. آن گاه است، که از آسمان، کاسه را پر ﻣﻰکنند. بلند ﻣﻰشوم. و به خاک ﻣﻰﺍفتم. با سری پر شر و شور به خانه بازﻣﻰگردم.

نابغهﻯ شهر من، آن قدر از آسمان، شراب آورده، که نسلﻫﺎ سرمستی کنند؛ و باز هم شراب باقی بماند.